‘Ik hoor het buitenland al roepen: wat is dit voor apenland?’

Elk jaar organiseert PropertyNL een rondetafelgesprek met de belangrijkste kantoren op vastgoedgebied. Zij worden geselecteerd op basis van toonaangevend advieswerk bij vastgoedtransacties, financiering en ontwikkeling, een onderzoek waar dit jaar ruim 60 kantoren aan meededen. Dit jaar verzamelden zich twaalf top-vastgoedjuristen in het centrum van het Financieele Dagblad en BNR Nieuwsradio. De twaalf zijn werkzaam bij de kantoren die steeds terugkomen bij het jaarlijkse debat. Dit jaar was voor het eerst NewGround Law geselecteerd en was Pels Rijcken terug van weg geweest, na het drama met de bestuursvoorzitter.

Neerwaartse trend

De groep bestaat uit een gezonde mix tussen nieuwkomers en routiniers, zoals Wilfred Groen van Loyens & Loeff, dat samen met Houthoff marktleider is. Beide kantoren hebben alle rondetafelgesprekken bijgewoond. Groen is bekend om zijn uitspraken, die verder reiken dan de PR voor het kantoor. Dit jaar toont hij zich minder positief. De marktpartijen laten het door een serie van negatieve berichten afweten, zegt hij. ‘Iedereen die adviseert in de transactiepraktijk merkt dat. De nieuwe topvrouw van Cushman & Wakefield stelde onlangs vast dat het aantal transacties in het eerste halfjaar met 70% is gedaald. Dat zegt genoeg.’

Dirk-Jan Gondrie, hoofd van de sectie vastgoed van Dentons, de wereldspeler die onlangs China verloor, vindt dat een dergelijk krimpcijfer wel iets zegt. ‘Maar ik wil wel benadrukken dat het terrein van juristen breder is dan alleen maar transacties.’ Groen beaamt dat de ‘70% minder’ hier de vastgoedadviseurs treft, maar hij ziet toch wel een ‘sterk neerwaartse trend’. Niettemin bewegen advocatenkantoren veel minder mee op de conjunctuurgolf dan andere sectoren. Loyens & Loeff is zelfs nog een van de grootste groeiers qua aantallen vastgoedjuristen, bleek uit de PropertyNL-enquête.

Wendbaar

Houthoff kijkt naar de lange termijn, stelt Herman Lohman: ‘De senioriteit in kantoren is belangrijk. Wij kijken naar ‘jaarringen’. Je bent altijd bezig met een evenwichtige opbouw van het advocatenbestand. Als er weer een hausse is, moet je klaar zijn.’ Maarten de Bruin van Stibbe kan zich daarin vinden, maar zegt ook: ‘Je moet als team van advocaten wendbaar zijn. Op dit moment zet je niet op je kaartje dat je ‘ipo’s’ doet. Je expertises bewegen mee met waar wat cliënten naar vragen.’ Groen merkt dat bij Loyens & Loeff inderdaad ook mensen meelopen in andere teams. Als een kantoor zich puur beperkt tot vastgoed, is het gevoeliger voor conjunctuurschommelingen dan wanneer het bijvoorbeeld ook energie doet, voegt Liesbeth Buiter van Clifford Chance eraan toe: ‘Dan ben je in de huidige markt nog wel bezig. Als er geschillen spelen, houdt dat juristen ook bezig.’

Energie is booming

Anne-Marie Klijn merkt op dat de milieu- en energiepraktijk (wind/zon/clean tech) van NewGround Law booming is, en totaal geen last heeft van schommelingen. ‘Integendeel. We zien ook dat cliënten wel weer serieus openstaan voor nieuwe proposities, maar weten nog niet wanneer zich dat materialiseert.’

De afgelopen periode was er een met heel veel transacties en dat werkt nog door, zegt Gondrie: ‘Daar kun je in feite op doorbouwen, want vaak spelen er nog dingen. Veel partijen zijn nu bezig om portefeuilles te optimaliseren door bijvoorbeeld investeringen te doen in duurzaamheid of uit te bouwen.’ Groen beaamt dat: ‘Er is altijd wel iets aan de hand met het omvangrijke bezit van beleggers die jarenlang enorm actief zijn geweest, zoals de grote, internationale – met name Anglo-Amerikaanse – beleggers. Het typische asset management werk loopt gewoon door.’

Verschuiving in advies

Juridisch advies is dynamisch, waardoor er een soort verschuiving optreedt, vindt Taco de Lange van AKD. Hij heeft de indruk dat er nu weer meer te doen is op juridisch gebied bij woningbouwcorporaties, die een grotere rol moeten gaan spelen bij het terugdringen van het woningtekort. Door de afschaffing van de verhuurderheffing kunnen zij ook iets meer.

Dat maar weinig kantoren hun praktijk hebben ingekrompen, komt ook doordat het transactietraject veel langer is geworden. Dat betekent meer werk. ‘Er zijn bijvoorbeeld steeds meer vragen over de waardering door de snel veranderende markt’, zegt Lohman. ‘Dat betekent dat commerciële afspraken geregeld worden heronderhandeld, omdat ze gebaseerd zijn op verouderde aannames voor bijvoorbeeld rente, fiscaliteit en toekomstige huurstroom.’ Dat beaamt Jan Peter IJspeert van CMS, maar ‘je ziet dat partijen, logischerwijs verkopers, de transactie toch snel willen afronden’.

Lohman merkt juist dat partijen langer doen over een transactie, of zelfs besluiten een aankooptraject te beëindigen. ‘Terwijl vroeger de voorbehouden in een letter of intent over de uitkomst van due diligence onderzoek of de goedkeuring van een investment committee een formaliteit waren, wordt daar nu geregeld een beroep op gedaan om opnieuw over de prijs te onderhandelen. Ook worden afspraken tussen partijen complexer, om in een moeilijke markt toch maar tot een transactie te komen.’ Gondrie voegt daaraan toe: ‘Het risico in een neerwaartse markt is wel dat als de transactie langer duurt, het risico op heronderhandelingen over de prijs groter wordt.’

Coco van Zuiden vertelt dat Greenberg Traurig nog steeds veel deals doet, maar dat de focus nu op MidCap-transacties ligt. ‘Je ziet dat ook terug bij de verkoop van portfolio-assets, die worden tegenwoordig vaker in delen verkocht aan verschillende partijen.’ De Bruin: ‘Het kan zijn dat het langer duurt in de voorbereiding, maar dan toch snel gaat in de executie.’

Banken nemen meer tijd

De Lange merkt dat ook banken nu langer de tijd nemen. ‘Bijvoorbeeld voor ze besluiten hard in te grijpen bij bestaande financieringen, vermoedelijk wegens een capaciteitsgebrek en misschien ook om zorgvuldiger te kijken.’ Groen denkt dat dit mede komt doordat er sinds de vorige crisis de nodige kennis bij sommige banken is weggelopen.

Het idee is dat de grootbanken selectief zijn geweest en veel hebben overgelaten aan andersoortige financiers, soms particulieren, soms financiers die door intermediairs zijn aangedragen. De Bruin: ‘Banken hebben minder in de boeken staan.’

IJspeert verwacht ook vaker situaties zoals die van Certitudo (de ontwikkelaar uit Den Bosch die voor enkele vennootschappen uitstel van betaling heeft aangevraagd, red.). ‘Er zijn dan heel veel financiers bij betrokken en die willen bij faillissement allemaal op de eerste rang zitten. Dat is anders dan vroeger, toen een paar banken het in Nederland voor het zeggen hadden.’ Nu de naam Certitudo is gevallen, rijst de vraag of er meer partijen zijn die zullen moeten herfinancieren. Concrete gevallen worden niet genoemd, maar Groen zegt: ‘Het dreigingsniveau neemt toe.’ In het geval van Certitudo gaat het om een reeks van kleinere financiers, die allemaal hun eigen belangen hebben. Lohman denkt dat er misschien al grote partijen aan het kijken zijn of ze al die kleine financiers kunnen uitkopen.

Pieter Tieskens van Allen & Overy vertelt over een nieuwe strategie: ‘Wij doen veel financieringen en je ziet dat sommige financiers de bedoeling hebben om niet te wachten op rente en aflossing, maar om het eigendom te verkrijgen op het moment dat de eigenaar niet meer aan zijn verplichtingen kan voldoen. ‘Loan to own’ is in onze wereld niet ongebruikelijk.’

Openheid is dilemma

Het afgelopen jaar is het werk van de vastgoedjuristen veranderd door de mate van openheid. De juristen bevinden zich in een spagaat. Zij moeten precies uitzoeken met wie ze zaken doen (steeds actueel met het oog op sancties voor sommige Russische oligarchen), maar aan de andere kant willen zij ook graag klanten beschermen tegen pottenkijkers. In Nederland was het tot voor kort eenvoudig om van elke buurman de hoogte van de hypotheek op te vragen. Daar heeft het Kadaster nu een slot op gezet. ‘De regels veranderen’, zegt De Lange. ‘Kadastrale transparantie en openheid heeft hier altijd gegolden en met name de Duitsers verbazen zich daarover. Daar is het anders. Op EU-niveau is die discussie nu volop gaande.’ Groen beaamt dat transparantie of privacy en gegevensbescherming inderdaad wel eens botsen.

Paris Proof

Een van de terugkerende onderwerpen bij de rondetafelgesprekken betreft ESG en het streven naar vastgoed dat Paris Proof is. De politiek, de maatschappij en ondernemingen zijn daarmee bezig. Hoe en in welke mate raakt dat de juristenpraktijk? Van Zuiden: ‘Ondernemingen hebben te maken met ESG-regels, meer specifiek duurzaamheidseisen waar het gaat om vastgoed. Daar kan niemand omheen. Duurzaamheid is nu een belangrijk deel van de due diligence-onderzoeken bij transacties.’ Aemile van Rappard vertelt dat Pels Rijcken cliënten heeft die alles willen checken op ESG-normen: ‘Ze willen voor 2040 alles klimaatneutraal hebben.’

Risico’s

Daarmee lopen advocaten ook meteen risico’s, in zoverre dat ze de wettelijk voorgeschreven duurzaamheidseisen goed moeten bijhouden – logisch natuurlijk, het is hun vak – maar tegelijkertijd ondernemingen moeten behoeden voor misstappen. Het is riskant als die beloven dat ze over zeven jaar hun koolstofemissies hebben teruggebracht naar nul en daarmee goede sier willen maken. De Bruin: ‘Toezichthouders zoals de ACM checken steeds beter of beweringen kloppen. Als je iets belooft of claimt zonder een duidelijk aantoonbaar pad te kunnen laten zien, heb je een probleem.’ De volgende stap kan volgens De Bruin zijn dat ‘claimclubs’ naar de rechter stappen en zeggen dat beloftes niet worden waargemaakt, met alle gevolgen van dien: strafbaarheidsstelling en aansprakelijkheid.

Groen vertelt dat de E van ESG in het vastgoed ook geld kan kosten: ‘Als dat namelijk niet in orde is, moet er wat van de prijs af. Kijk maar naar het onderzoek van Eichholtz cs over een waardeval van 40% bij kantoren met label C of slechter. Het is een nieuwe tool in de onderhandelingen.’

De EU bepaalt veel voor Nederlands vastgoed, aldus De Lange: ‘Zo zijn bijvoorbeeld bepaalde installaties onlangs onderworpen aan nieuwe Europese regelgeving, waardoor die niet al binnen vijf jaar, maar pas binnen zeven jaar mogen worden terugverdiend. Ik vraag me sterk af of de markt dit beseft. Dit is immers zo plotseling ingevoerd.’

ESG kwantificeren

De groep is het erover eens dat het belang van ESG en het kwantificeren ervan steeds belangrijker wordt in de vastgoedpraktijk. Klijn: ‘Wij zien dat ESG-waarderingen vanuit het Verenigd Koninkrijk worden uitgerold over continentaal Europa. Wij proberen die systematiek verder te ontwikkelen.’

De Lange weet van Amerikaanse partijen die zich druk maakten over het Europees ingevoerde, verplichte label C of beter voor kantoren, terwijl de Nederlandse overheid slechts beperkt bezig is met handhaving. ‘Daar is de overheid ook niet voor geëquipeerd.’

Dat is uiteraard geen advies om de wet- en regelgeving maar te negeren. De kans bestaat immers dat verzekeraars kantoren met slechte energieprestaties niet meer willen verzekeren en dat financiers zulke kantoren geen leningen meer willen verstrekken. Klijn: ‘Ik neem aan dat iedereen aan de regels wil voldoen. Het probleem kan echter zijn dat vooral kleinere beleggers de verduurzaming niet kunnen financieren.’ De Lange merkt dat family offices in toenemende mate soms kortlopende leningen verstrekken om te helpen. Buiter ziet op de markt dat het verschil tussen equity provider en debt provider vervaagt, een verschijnsel dat Tieskens ook eerder aan de orde stelde.

Nieuwe expertise

De vastgoedpraktijk vergt steeds nieuwe expertise. Veel kantoren hebben specialisme moeten opbouwen over netaansluitingen. Logistieke centra en kantoren kelderen in waarde wanneer de netaansluiting niet deugt. Dat biedt kansen als een object of locatie veel netaansluitingen heeft, zegt Buiter: ‘Dan wordt er opeens anders naar het vastgoed gekeken. Dat geldt ook voor stikstofruimte. We merken dat het energierecht een terrein is dat steeds meer aan belang wint.’

Ook De Lange ziet dat de energietransitie een groeiende praktijk is: ‘Een probleem voor de markt daarbij is het tekort aan leveringszekerheid, terwijl er een recht op levering is. Daar procederen wij dan ook veel over.’ Gondrie vindt het opvallend dat iedereen ermee te maken heeft: ‘In elke ontwikkeling spelen dit soort aspecten een rol.’ De Lange noemt nog een andere trend: ‘De impact van de beschikbaarheid van water. Dat was ook een zekerheid, maar het is een uitdaging aan het worden.’

Bloedbad door onzekerheid

Tijdens het rondetafelgesprek kunnen we er niet omheen: de verrassende uitspraak van de Amsterdamse rechter in een geschil tussen twee huurders met huurachterstand en eigenaar Bouwinvest. Marieke van Schie van Lexence kon de uitspraak – die beleggers in grote onzekerheid achterlaat – aanvankelijk niet geloven. ‘Het wordt een bloedbad als deze uitspraken in stand blijven’, denkt ze nog steeds. ‘Omdat de rechter een huurder onder verwijzing naar de Europese Richtlijn ter bescherming van consumenten meent te moeten beschermen, gaat de bepaling van het aanpassen van een huurcontract met een consumentenprijsindex-percentage met een extra percentage daarbovenop op de helling.’

Volgens de Amsterdamse rechtbank deugde het huurcontract niet en wordt het evenwicht tussen verhuurder en huurder verstoord. De huurder is overgeleverd aan de willekeur van de verhuurder, aldus de kantonrechters in Amsterdam. Bouwinvest zou de huurders daarom juist geld schuldig zijn in plaats van het omgekeerde. De Europese Richtlijn is van toepassing op alle huurovereenkomsten die sinds 1 januari 1995 zijn gesloten. De meeste grote verhuurders gebruiken huurprijswijzigingsbedingen die vergelijkbaar zijn met die van Bouwinvest. Dus die zouden allemaal niet in orde zijn en al die huurders zouden geld kunnen claimen.

Losse schroeven

Diverse gezichtspunten vliegen over tafel en de woorden verrekening en verjaring vallen. De algehele lijn is dat wat altijd geaccepteerde praktijk leek, plotseling op losse schroeven is komen te staan. IJspeert: ‘Ik vergelijk deze zaak met het Didam-arrest. Opeens is er een aspect van aanbesteding waarbij vraagtekens worden gezet. Het maakt iedereen onzeker.’ Klijn heeft gemerkt dat er bij rechters een verandering in het denken heeft plaatsgevonden door de toeslagenaffaire: ‘Daar bleek ineens dat er meer maatschappelijke factoren een rol mogen spelen.’

Van Schie ziet corona en de huurkortingen die daar zijn doorgevoerd als een belangrijke omslag in het denken over de houdbaarheid van huurcontracten. ‘Kantonrechters wisten niet goed hoe ze met corona moesten omgaan en wat gevolgen voor de huurverplichtingen waren. Gelukkig heeft een van hen prejudiciële vragen aan de Hoge Raad gesteld, zodat er relatief snel duidelijkheid kwam.’

Slecht voor investeringsklimaat

De Lange vindt dat het werk van individuele kantonrechters rechtsonzekerheid in hand werkt: ‘Wat denk je als buitenlandse beleggers dit zien? Dit gaat het investeringsklimaat in vastgoed en daarmee de woningmarkt niet helpen.’

Van Schie is bang voor een lange periode van onzekerheid: ‘Met welke huur ga je straks rekenen? Neem je het overeengekomen indexpercentage of niet? Als er geld terug moet naar huurders, is er geen geld meer om nieuwe huizen te bouwen, terwijl daar een grote behoefte aan is.’ Groen beaamt dat dit zeer slecht is voor het investeringsklimaat: ‘Ik hoor het buitenland al roepen: wat is dit voor apenland? Zekerheden bestaan niet meer, dat staat vast.’

De Bruin zit iets anders in de wedstrijd: ‘Wij zijn als advocaten in de eerste plaats belangenbehartiger van een cliënt. Het kan zijn dat er 15 jaar lang iets is aangenomen, maar dat er nu een partij is die er vraagtekens bij zet. Het is ons vak om een van die partijen bij te staan, ongeacht wat ik daar maatschappelijk van vind. Dat is de onafhankelijkheid van de advocatuur.’ Klijn wil juist wel een maatschappelijke rol vervullen: ‘Het is zo ingewikkeld geworden om een project te starten. Stikstof, intern en extern, hoe dichtbij, welke waarden tellen mee? Iemand moet een keer een knoop doorhakken.’

Sterke overheid

Dat kunnen de juristen zelf niet doen. De roep om een sterke man of vrouw van de overheid weerklinkt. Klijn: ‘Ik moet partijen adviseren, maar ik kan ze niet vertellen hoe de regels zich zullen ontwikkelen, dus ik kan dat advies niet geven zoals ik dat wil.’ IJspeert is het daar volmondig mee eens: ‘Je wilt bouwen, maar is er wel energie? Hoe zit het met de stikstof? Wat worden de bouwkosten, wat doet de rente? Zijn er vleermuizen en hoe zit het met het huurcontract? Er zijn te veel onzekerheden.’

Van Rappard is minder negatief: ‘Er gaan nog steeds projecten door. Partijen zijn vaak inventief en vinden oplossingen.’ Groen reageert sarcastisch: ‘Dus we trekken de champagne open omdat er iets doorgaat?’ Klijn stelt dat iemand de regie moet nemen. ‘Er wordt te veel gestapeld.’ Gondrie is het eens met Van Rappard: ‘Heel veel gaat gewoon door. Ik herken dat er veel onzekerheid is in de markt, maar ik heb niet indruk dat de regeldruk de transactiemarkt lam legt.’ IJspeert beaamt dit. De Lange denkt ook dat er mooie tijden aankomen voor partijen die niet van externe financiering afhankelijk zijn: ‘Die kunnen gewoon door, al is het met aangepaste waardes.’

Als die rente nu maar eens stabiel wordt, dan weet iedereen weer waar hij aan toe is. Eind dit jaar is het zover, is de heersende mening. De Bruin: ‘Geld verdienen met vastgoed is misschien jarenlang een stuk makkelijker geweest. Daar komen we nu van terug.’

Maarten de Bruin
Stibbe
Maarten de Bruin is partner bij Stibbe en houdt zich veel bezig met de financierings- en fiscale aspecten van vastgoedtransacties. Hij was nauw betrokken bij de verkoop door AccorInvest van haar 40% belang in TGRE, de eigenaar en exploitant van The Grand in Amsterdam. De koper was Schroder Real Estate Investment Management, dat werd bijgestaan door CMS. ‘Het waren in feite twee transacties, omdat een 10%-belang van een joint venture partner ook van eigenaar wisselde’, zegt De Bruin. ‘Wat aan de ene kant werd onderhandeld, moest ook weer aan de andere kant worden doorgegeven.’ Erfpacht speelde een rol en de uiteindelijke prijsbepaling. Het betreft hier een segment waar in de praktijk geen referenties voor zijn. De transactie gaat de boeken in met een waarde van € 150 mln.

Liesbeth Buiter
Clifford Chance
Liesbeth Buiter is sinds 15 jaar verbonden aan Clifford Chance en is partner en vastgoedadvocaat. Ze noemt als de twee pijlers van haar kantoor vastgoed en de energietransitie. Een belangrijke transactie waaraan ze heeft gewerkt is de overname door Prologis van 126 logistieke centra van Crossbay. Dit was niet alleen een enorm project in zeven jurisdicties, maar speelde bovendien in een periode dat de markt afkoelde en de rente aan het stijgen was. Buiter: ‘De transactie had plaats in een oververhitte markt die onderweg was naar een afkoelende markt. Alles werd opnieuw tegen het licht gehouden. Belangrijk was de wil bij beide partijen om eruit te komen.’ De transactie vertegenwoordigde een waarde van € 1,585 mrd en was daarmee de grootste logistieke vastgoedtransactie van het jaar.

Dirk-Jan Gondrie
Dentons
Dirk-Jan Gondrie is partner bij Dentons en houdt zich bezig met de aan- en verkoop van met name commercieel vastgoed. Afgelopen jaar begeleidde hij het Amerikaanse Hines bij verschillende logistieke transacties rondom bloemenveilingen. Gondrie: ‘Het waren sale-and-lease-backtransacties met veelal bloementelers als verkopers. Dat gaf een bijzondere dynamiek.’ Het betrof de aankoop van zes volledig bezette logistieke panden in de Randstad in Aalsmeer, Honselersdijk en Rijnsburg. ‘Het was hier en daar ook nog een puzzel’, vertelt Gondrie. ‘Het is vastgoed dat nog niet is geïnstitutionaliseerd.’ De bedrijventerreinen waarop de panden staan, zijn grotendeels eigendom van en worden beheerd door Royal FloraHolland (RFH), ’s werelds grootste sierteeltmarktplaats.

Wilfred Groen
Loyens & Loeff
Wilfred Groen is partner bij Loyens & Loeff. Hij houdt zich bezig met de transactionele vastgoedpraktijk en de fiscaliteit ervan. Hij kijkt terug op een bijzonder jaar, met al wel ‘een dikker wolkendek boven de wereld’. Groen was betrokken bij sale-and-lease-backtransactie van het ABN Amro-kantoor aan de Coolsingel in Rotterdam. Tegelijkertijd adviseert Loyens & Loeff over de herontwikkeling van het nieuwe hoofdkantoor in Amsterdam. ‘Een belangrijk aspect van de transactie in Rotterdam was het duurzaamheidsprotocol als onderwerp van bespreking’, zegt Groen. ‘Verder was het zo dat er tijdens de onderhandelingen van alles ging bewegen: niet alleen de stijgende rente, maar ook de dynamiek en het sentiment rondom de locatie. Toch hadden de partijen de wil om de transactie met elkaar te doen, waarbij de combinatie AXA/Provast het project verkreeg.’

Jan Peter IJspeert
CMS
Jan Peter IJspeert is partner bij CMS en houdt zich bezig met projectontwikkeling en vastgoedtransacties in een grote praktijkgroep met daarin ook huurrecht, bouw & aanbestedingsrecht en notariaat. Hij begeleidde de ‘forward funding’ aankoop door Catella Investment Management Benelux (CIMB) namens het Catella European Residential Fund III van een nieuwbouwcomplex in Zoetermeer. Het gaat om 134 appartementen en drie commerciële ruimtes. Er is extra aandacht en een extra investering door Catella voor duurzaamheid en het gebouw zal gaan voldoen aan de EU-milieucriteria voor ‘geen significante schade’ (DNSH). Dit komt onder andere door de biodiversiteitskenmerken, zoals groene gevels en digitale systemen om het waterverbruik van huurders bij te houden en verspilling te beperken. Hiermee draagt het project bij aan verschillende Sustainable Development Goals van de VN.

Anne-Marie Klijn
NewGround Law
Anne-Marie Klijn is partner en advocaat bij NewGround Law. Ze werkt al 33 jaar in de advocatuur. Bij de herontwikkeling van de Merwedekanaalzone in Utrecht begeleidt zij het Consortium van Ontwikkelaars (Boelens de Gruyter, BPD (Bouwfonds Vastgoedmanagement), AM, Greystar, Janssen de Jong Projectontwikkeling en Lingotto Utrecht), als juridisch projectmanager voor de transformatie naar 4000–6000 appartementen, en andere functies met betrekking tot alle publiekrechtelijke aspecten (bestemmingsplan, milieueffectrapportage, stikstofvergunning inclusief het verweer in de lopende beroepszaak). Dit is een van de grootste binnenstedelijke ontwikkelingen in Nederland.

Taco de Lange
AKD
Taco de Lange is partner en notaris bij AKD en ruim 27 jaar werkzaam. Binnen AKD is hij onderdeel van het geïntegreerd vastgoed/energieprojecten-team, bestaande uit ruim 100 advocaten, fiscalisten en notarissen. Hij spreekt van ‘een bewogen jaar’ voor de markt waarin, en dat is het duale aan de rol van juridisch adviseurs, ondanks de slechte markt wel heel veel werk verzet moest worden. AKD was onder meer betrokken bij 12 projecten van Panattoni, de logistieke ontwikkelaar-belegger. AKD verzorgt daarbij alle juridische en veel fiscale aspecten, van hardcore projectontwikkeling tot joint venture-structurering, de hele investment-cycle. Panattoni investeert in stadslogistiek en industrieel vastgoed en AKD staat Panattoni al bij sinds de start in Nederland in 2020.

Herman Lohman
Houthoff
Herman Lohman is partner bij Houthoff. Hij was betrokken bij het project Jonas in Amsterdam-IJburg, al sinds 2018. Houthoff adviseerde Amvest bij de onderhandelingen over het erfpachtcontract met de gemeente Amsterdam, bij de zakenrechtelijke structurering (splitsing appartementsrechten, erfpachtuitgifte, vestiging opstalrechten ten behoeve van duurzaamheidvoorzieningen), de turnkey-koopovereenkomst met het Amvest Residential Core Fund (ARCF) en de overdracht van een gedeelte van het complex aan ARCF. Jonas bestaat uit 190 middeldure huurwoningen en 83 koopwoningen en enkele commerciële ruimten in de plint. Het ARCF heeft de middeldure huurwoningen en commerciële ruimten in belegging. ‘Het is een sociaal project met een buurtfunctie en ook een zeer duurzaam project’, zegt Lohman, die naar eigen zeggen ‘stevige onderhandelingen’ met de gemeente moest voeren.

Aemile van Rappard
Pels Rijcken
Aemile van Rappard is partner en vastgoedadvocaat bij Pels Rijcken. Hij houdt zich bezig met huurrecht, maar werkt goed samen met collega’s van ruimtelijk bestuursrecht en bouw- en aanbestedingsrecht. Het gemis van het notariaat, dat moest worden afgestoten, wordt wel gevoeld. Een bijzondere transactie waaraan hij heeft gewerkt is een hotel aan de Prinsegracht in Den Haag, waarbij zowel de aandelen van de exploitatie als het vastgoed in andere handen over gingen. ‘Dit gebeurde tegelijkertijd, maar de partijen zaten niet bij elkaar aan tafel’, zegt Van Rappard. ‘Na heel veel onderhandelen hebben we dat voor elkaar gekregen.’

Marieke van Schie
Lexence
Marieke van Schie is partner bij Lexence, gespecialiseerd in huurrecht, en werkt in een ondersteunende rol mee bij transacties. De verschillende transactieteams deden onder andere transacties op het gebied van woningen, logistiek en hotels. Zij vraagt zich af of de vonnissen waarbij de huurprijswijzigingenbedingen zijn vernietigd een Amsterdamse aangelegenheid zijn, nu de kantonrechter in Utrecht de huurverhoging met de CPI + maximaal 5% wel toelaatbaar achtte.

Pieter Tieskens
Allen & Overy
Pieter Tieskens is counsel bij Allen & Overy. Hij houdt zich bezig met de vastgoedpraktijk, energie en vastgoedfinanciering. Een dag eerder is de overname van Van Wanrooij door Heijmans afgerond en Allen & Overy adviseerde Heijmans. Met de deal, die een waarde heeft van bijna € 300 mln, versterkt het bouwconcern zijn marktpositie in bouw- en vastgoedontwikkeling in Nederland. ‘Er kwam veel expertise op het gebied van M&A bij kijken en ook veel vastgoed. Het was heel apart om aan de andere kant van de tafel een familiebedrijf te hebben.’ De koopprijs wordt deels betaald door een aandelenuitgifte aan de aandeelhouders van Van Wanrooij. Zij verwerven hierdoor ruim 9% van de certificaten van aandelen in Heijmans. Het resterende deel van de koopsom is in contanten.

Coco van Zuiden
Greenberg Traurig
Coco van Zuiden is partner bij Greenberg Traurig. Zij begeleidde onder meer Pontegadea, het beleggingsvehikel van Inditex/Zara-oprichter Amancio Ortega, bij hun eerste aankoop in Nederland: een DC in Venlo voor € 105 mln. De verkopende partij was een combinatie van Savills IM en het Koreaanse Vestas IM. Het DC betreft 103.000 m² en is volledig verhuurd aan DSV. De dealdynamiek was volgens Van Zuiden uitdagend door de vele jurisdicties die erbij waren betrokken.